Schaamte: we voelen het allemaal, maar praten er zelden over. Te ongemakkelijk. Terwijl het juist zo kan opluchten en gesprekken verfrissen. Wedden? In deze interviewserie neem ik de proef op de som. Dit is het 5e verhaal.

‘Ik voelde gewoon niet dat ik het waard was’

Angst en schaamte: ze liggen zo dicht bij elkaar, ontdekte fotojournalist Ilvy Njiokiktjien (37). Met haar loopbaan nog in de kinderschoenen, ontving ze al indrukwekkende prijzen. Zo was ze op haar 30e Fotograaf des Vaderlands en sleepte ze een jaar later de Zilveren Camera in de wacht. Ondertussen groeide haar ongemak. ‘Waarom was iedereen zo zeker van mij?’

Toen ik je vroeg voor dit interview, sloeg je helemaal aan op het onderwerp. Waarom ben je zo vóór openheid over schaamte?
‘In mijn werk zoek ik naar de echte, rauwe verhalen over de ups en downs in een mensenleven. Die verhalen zijn vaak kwetsbaar. Ik vind het mooi als mensen over hun schaamte heen kunnen stappen en voor mijn camera hun kwetsbaarheid tonen, daar heb ik zoveel bewondering voor. Hoe doen ze dat toch, denk ik dan.’

Want zelf vind je het lastig?
‘Ja, eigenlijk wel. Ik ben niet iemand die zich supersnel schaamt, behalve als ik me kwetsbaar voel, daar weet ik niet goed raad mee.’

Heb je een idee hoe dat komt?
‘Het gekke is: ik ben vrij schaamteloos opgevoed, alles kon bij ons thuis. Met mijn ouders, twee zussen en broer woonden we op een woonboot in Maarssen. Al onze vriendjes wilden bij ons spelen, want niets was bij ons te gek. Moeiteloos werden er matrassen aangesleept voor slaappartijtjes, boomhutten gebouwd om in te klimmen, extra bootjes geregeld om te peddelen over de Vecht; we lachten veel, bespraken ongegeneerd onze liefdes, het was gewoon een gezellig huishouden. Totdat er iemand moest huilen, een bekende doodging of andere gevoeligheden opspeelden, dan ging de boel op slot. Van dat ongemak probeerden we weg te blijven door zo snel mogelijk over te schakelen naar een ander, liefst zo alledaags mogelijk onderwerp.’

Had je diezelfde neiging toen je al vroeg in je carrière grote prijzen ontving?
‘Ik weet nog dat ik bij de eerste onderscheiding van National Geographic dacht: “Wauw, ik ben dus goed, waarschijnlijk” Natuurlijk was ik trots, maar tegelijk kon ik het niet vatten, ik kwam pas net kijken. Later toen ik gevraagd werd om Fotograaf des Vaderlands te worden, was mijn eerste reactie: “Hee, maar moet ik daar niet een heel oeuvre voor hebben?”. Ik heb er ook altijd tegenop gezien om awards in ontvangst te nemen. Mijn moeder heeft er zelfs ooit eentje voor me opgehaald.

“Het lukte me niet om het grote publiek onder ogen te komen”

Waar was je bang voor?
‘Ik voelde gewoon niet dat ik het waard was. Ik ben een autodidact, heb geen echte fotografieopleiding. Ik kon alleen maar denken: jullie geven me nu wel die prijs, maar ik kan het niet echt. En zoals dat gaat wanneer je in de prijzen valt, mocht ik aanschuiven bij programma’s als De Wereld Draait Door en werd ik gevraagd voor lezingen. Pakken make-up waren er nodig om mijn rode vlekken te verbergen, continu vreesde ik het moment dat mensen zouden ontdekken: “Neeee, die Ilvy, die bakt er niks van”.’

Hoe reageerde je familie?
‘Als ik mijn twijfel deelde, zeiden ze meteen: “Doe niet zo raar joh, je kan het hartstikke goed”. Maar dan ging ik me alleen maar ellendiger voelen. Dat weet ik nu: als iemand zich schaamt en je zegt “doe niet zo gek, dat hoeft helemaal niet”, dan werkt dat averechts.

“Ontkenning, hoe goed bedoeld ook, maakt schaamte groter”

Is je vrees werkelijkheid geworden, ben je ooit ontmaskerd?
‘Nee, maar ik ben wel hard onderuit gegaan. In 2015, 2016 lag alles overhoop: mijn werk, mijn relatie en vooral ikzelf. Na dat vroege pieken, had ik mezelf uitgeput. Het was vooral de schaamte die me opbrak, ontdekte ik met hulp van een steengoede therapeut. In de kern ben ik altijd verlegen geweest, terwijl ik me nooit zo heb gedragen, want van jongs af aan leerde ik mezelf om mijn kwetsbaarheid te negeren. Thuis was ik vroeger de clown die gekkigheden uithaalde, iedereen moest altijd om mij lachen, al voelde ik me heus niet altijd grappig. Die overmoed gebruikte ik ook in mijn werk: dapper stapte ik op alles en iedereen af, werkte altijd meer en harder dan anderen. Waren er drie dagen nodig voor een reportage, dan bleef ik drie weken. Gingen andere fotografen om drie uur ’s nachts op wacht staan, dan was ik er al de avond ervoor. Tot uitersten ging ik om de beste kwaliteit te leveren, maar die intensiteit was niet vol te houden. Telkens denderde ik over mijn grenzen heen, zonder me om mezelf te bekommeren.’

Hoe is dat nu?
‘Met vallen en opstaan en door mezelf in therapie uit te spitten, heb ik leren accepteren dat ik me soms minderwaardig voel en dat ik me daar niet voor hoef te schamen. Ik erken en herken dat ongemak nu en op momenten dat het me aanvliegt, kan ik mezelf geruststellen. “Ik doe het naar beste kunnen en als ik niet slaag, is dat menselijk”, prent ik me dan bewust in. Het over-presteren heb ik afgeleerd, ik lever nu dezelfde kwaliteit werk, maar met minder stress. Ook helpt het besef dat ik niet de enige ben die lijdt aan het imposter syndrome, want zo heet het, weet ik inmiddels. Veel mensen twijfelen aan zichzelf en voelen een diepe angst om gesnapt te worden. Ik ben niet alleen.’

Gaat kwetsbaarheid je nu ook makkelijker af?
‘Oef, dat is nog steeds een ding. Gek genoeg toon ik mijn gevoelige kant het makkelijkst bij mensen die ik niet goed ken, tijdens fotosessies bijvoorbeeld. Beginnen zij over iets ongemakkelijks, dan deel ik moeiteloos mijn ervaringen en merk ook meteen hoeveel verbinding dat oplevert.

“Maar dat is heel anders met mijn familie, daar voelt kwetsbaarheid nog steeds vreemd”

Ook toen je moeder plots overleed, in 2017?
‘Dat was overrompelend. Met rugpijn ging ze naar de fysio en 6 weken later was ze dood door uitgezaaide longkanker. Ons patroon was goed zichtbaar: hecht als altijd, waren we veel samen, maar bespraken niet wat er werkelijk speelde of wat het naderende verlies met ons deed. We hebben nauwelijks in elkaars bijzijn gehuild en dat doen we nog steeds niet. Elk jaar in september komen we samen op mijn moeders sterfdag en dan hebben we het over alles, behalve echt over haar. We vinden het gewoon te spannend.’

Hoe is dat voor jou?
‘Ik zou het zo graag wél durven. Tijdens mijn moeders laatste weken hoopte ik heel erg op een goed afsluitend gesprek. Ze sliep veel en ik was continu in haar buurt. Opende ze haar ogen, dan was ik er onmiddellijk bij en drukte op de opnameknop van mijn telefoon in volle afwachting van…. ja, van wat eigenlijk? Ik snakte ernaar om het over al het moois te hebben dat je kunt bespreken bij een afscheid. Maar het is niet gelukt. Ik heb wel acht opnames, maar daar staat niks wezenlijks op. Mijn moeder en ik waren dol op elkaar, maar ik weet zo weinig van wat er echt speelde in haar leven.’

Wat had je haar willen vragen?
‘Iets heel typisch aan mijn moeder – over schaamte gesproken – was dat ze op momenten dat ze zich alleen waande, onder de douche of in de keuken, ineens tegen zichzelf kon uitbarsten. “Godver” of “shit”, klonk het dan out of the blue. Waarom toch, heb ik me vaak afgevraagd, wat dacht ze dan? Het bizarre is dat ik het inmiddels begrijp, omdat ik het zelf ook ben gaan doen. Dan zit ik in gedachten op de fiets of in de auto en proest dan opeens een scheldwoord uit. De reden is dat ik me dan een ongemakkelijk voorval herinner. Dan denk ik: “oh jezus, heb ik dit echt gezegd of dat gedaan?” Met terugwerkende kracht schaam ik me dan. Dat gaat om nietszeggende dingen, hoor. Bijvoorbeeld dat een grondstewardess tegen me zegt “fijne vlucht” en dat ik dan hard terugroep “jij ook!”, terwijl ik me even later realiseer: die gaat helemaal niet vliegen. Dat soort awkward situaties. Nu weet ik: dat had mijn moeder dus waarschijnlijk ook.’

Wat hield je tegen om dat met haar te bespreken?
‘Ik ben opgegroeid in een gezin dat zwijgt over kwetsbaarheid en dat zal ongetwijfeld voor een deel met mijn vaders Indische achtergrond te maken hebben. Hij zelf is na de oorlog in Nederland geboren, maar zijn familie heeft in Indonesië traumatische gebeurtenissen meegemaakt. Zo weet ik bijvoorbeeld dat mijn opa er mishandeld is. Maar die ervaringen hebben ze volgens Indische traditie weggestopt.

“Ik geloof dat de pijn altijd voelbaar is geweest, maar er werd niet over gepraat”

Hoe hardnekkig die gewoonte is, krijg ik jaarlijks bevestigd bij de nationale Indië-herdenking in Den Haag, waar ik fotografeer. Die dag staat bol van de verhalen over het Indische zwijgen en die herken ik zo. Laatst had ik de moed verzameld om bij mijn vader de trauma’s in zijn familieverleden aan te kaarten, maar daar reageerde hij resoluut op: die zijn er niet. Vindt hij.’

Waar verlang je naar?
‘Naar openheid. Het is altijd gezellig in onze familie, we praten over van alles, maar tegelijk over niets. Dat is een gewenning, maar ook een gemis. Ik kan me niet voorstellen dat ik het straks op mijn 85e nog zo doe. Ik wil de stilte doorbreken.’

© Tekst: Teus Lebbing, www.abrandnewstory.nl
© Fotografie: Freek van den Bergh

Portie schaamte van:

Ilvy Njiokiktjien (37)

Samen met: vriend Thomas

Werkt als: fotojournalist en multimediamaker met publicaties in o.a. NRC, The New York Times, Der Spiegel en Stern.

MEER WETEN OVER ILVY NJIOKIKTJIEN EN HAAR WERK?

Dit is haar website vol moois (met o.a. de fotoseries To be us over moederloze gezinnen, en The empty spaces they left behind over de leegte die achterblijft na de vliegramp van MH17)

En bekijk:

OPROEP: Maandelijks, en misschien zelfs vaker, plaats ik een nieuwe Portie Schaamte van een van de dappere geïnterviewden. Lezen jullie mee? Ik ben heel benieuwd naar jullie reacties en ervaringen! 

Klik op ‘Portie Schaamte’ voor alle interviews in de serie

Meer lezen over veerkracht en persoonlijke groei? Check m’n blogpagina 

Ook een Portie Schaamte-verhaal delen? Dat kan!
Klik hier, meld je vrijblijvend aan en ik neem contact met je op.

Meer lezen van A brand new story?

Portie schaamte #10: ‘Onze ingewikkelde liefdesrelatie is een leerschool voor mij’

13 november, 2022|'Portie Schaamte'-interviewreeks, Echte verhalen van echte mensen, Schaamte|9 Reacties

Hoogleraar en schrijfster Aukje Nauta doet (bijna) nooit meer alsof. Of het nu gaat om haar driehoeksverhouding of #metoo-ervaring, zonder omhaal legt ze haar ongemak op tafel. En dat doet ze niet voor niets. ‘Shame dies on exposure, dus spreek je uit’, drukt ze volle zalen op het hart.