Portie schaamte #4: ‘Waar schaamte is, is hoop, vind ik’

Wie zelf mag nadenken en zich uitspreken, krijgt vleugels. Dat is de overtuiging van Harold Janssen (67), die er zijn werk van heeft gemaakt om mensen een stem te geven. Dat dat niet altijd lukt, vindt hij beschamend. Toch zit hij niet bij de pakken neer. Juist niet.

Ben jij een ervaren schamer?
‘Natuurlijk, net als iedereen! Ik loop nu 43 jaar in alle mogelijke organisaties rond en weet: waar je ook prikt, er is schaamte. En dan doel ik op twee soorten: in de eerste plaats de professionele schaamte die mensen kunnen voelen voor het werk dat ze moeten uitvoeren, terwijl ze hartgrondig vinden dat er iets anders nodig is. Soort 2, en die kennen we allemaal, is de aangeprate schaamte die we van onze opvoeding en omgeving hebben meegekregen.’

Welke is voor jou het meest vertrouwd?
‘Nou, van de tweede heb ik in ieder geval een recent voorbeeld. Door een aangeboren nekblessure heb ik snel problemen met mijn stem, wat onhandig is in mijn praat-vak. Na jaren soebatten, besloot ik er eindelijk iets aan te doen en kwam uit bij een logopedist die vroeg of ik iets in zingen zag, om mijn ademhaling mee te ondersteunen. Ik moest hard lachen, want mijn hele leven hoor ik al dat ik écht niet kan zingen. Toch verwees ze me door naar een zangtherapeute, die me meteen uitdaagde om voluit te zingen.

“Ik gooide mijn schaamte overboord en wat bleek? Er kwám toch een geluid uit!”

In al mijn verbazing ben ik me in het onderwerp gaan verdiepen en inmiddels weet ik dat zingen voor iedereen te leren is, mits je maar dúrft! Ik blijk een goeie bas-bariton te bezitten en zing nu liederen van Schubert. Ja, dat krijg je ervan als je als jong-bejaarde de schaamte voorbij gaat: mijn stem is bevrijd.’

De les is dus: stop met je schaamte onderdrukken?
‘Zeker, dat wegdrukken is een beschermingsmechanisme, maar het brengt ook zoveel persoonlijke ellende. Dat merk ik dagelijks in mijn werk, waarin ik organisaties help om zich volgens het gezonde verstand te organiseren. Ik ontmoet zoveel professionals die schaamte voelen voor wat ze dagelijks doen. Als vakmens weten ze zelf het beste hoe ze hun zaakjes regelen, toch zijn ze met handen en voeten gebonden aan protocollen en managementsystemen. Ja, dan zit er voor velen weinig anders op dan murw het ongemak weg te kauwen, met alle gevolgen van dien.’

Zoals?
‘Om je een recent privé-voorval te noemen: mijn hoogbejaarde moeder is hulpbehoevend en heeft het daar moeilijk mee. Opgeleid aan de huishoudschool, is een schoon huis altijd haar hoogste eer geweest, maar dat krijgt ze zelf, nagenoeg blind en slecht ter been, niet meer voor elkaar. Helaas kunnen alle thuiszorgmedewerkers die haar bezoeken, daar ook niet bij helpen. Weet je waarom? Hun protocollen zijn te strak: slechts zoveel minuten mogen ze stofzuigen, zoveel minuten soppen, zoveel minuten ramenlappen, meer niet. En samen een oplossing verzinnen, is ook geen optie, want voor een goed gesprek hebben de hulpverleners óók geen tijd. Mensonterende situaties, vind ik dat. Zo kun je toch niet waardig oud worden, moet dat echt zo in onze rijke samenleving?

“Ik word daar boos van en schaam me soms om Nederlander te zijn”

En het frustrerende is: niet alleen mijn moeders waardigheid is aangetast, maar ook die van de hulpverleners, alle partijen voelen zich machteloos. Eén van de schoonmaaksters, Stefanie, kon zich daar niet bij neerleggen, ze schaamde zich zo voor wat ze allemaal níet mocht doen, ze heeft ontslag genomen.’

Ze zette haar schaamte om in actie. Maar is dit een oplossing?
‘Ik vind het een dappere stap, voor zichzelf althans, want mijn moeder heeft er weinig aan. Nog krachtiger was het geweest als Stefanie de moed had gehad om aansluiting te zoeken bij andere ontstemde collega’s en vervolgens samen bij het management langs te gaan met de vraag: zien jullie wel wat de gevolgen zijn van jullie ivoren toren-regels? Dan pas komen de beleidsmakers oog in oog te staan met de werkelijkheid van hun efficiencysysteem en ontstaat er, in de woorden van de Nederlandse filosoof Naud van der Ven, “denkschaamte”, waarna er – tenminste, dat hoop je dan – dingen écht kunnen gaan veranderen.’

Dan wordt schaamte een aanjager van ontwikkeling, bedoel je dat?
‘Precies! Al weet ik hoeveel lef en doorzettingsvermogen het vraagt om je als professional een weg te banen in de hardnekkige managementbureaucratie. Daar heb ik mijn hele werkzame leven en diverse managementboeken aan gewijd. Mijn stelling: gun en geef de professionals om wie het gaat hun stem en autonomie, organiseer met de menselijke maat, dan kun je werkelijk het goede doen. Verpleegkundigen willen mensen verzorgen; onderwijzers willen kinderen ontwikkelen; politieagenten willen een rechtvaardige samenleving, en ga zo maar door. Stop met voor hen denken en verzinnen, want opgelegde “hoog-over”-regels, protocollen en organogrammen maken zoveel stuk. Kijk naar Stefanie: had ze samen met mijn moeder kunnen uitvogelen hoe ze haar huis proper houden, dan was het goed gekomen.’

In je advieswerk heb je de werkende mens altijd een stem willen geven. Vanwaar die drive?
‘In mijn Limburgse nest werd gezegd: als je voor een dubbeltje bent geboren, word je nooit een kwartje. Toch ben ik een kwartje geworden. Mijn schooladvies was ambachtsschool, maar mijn moeder weigerde me naar een school voor alleen maar knapen te sturen. De enige gemengde school in de buurt was de Rijks HBS, dat werd mijn mazzel. Ik bleek het prima te kunnen en er ging een wereld voor me open. Niet alles werd er voorgekauwd, ik werd aangemoedigd om vooral zelf na te denken en ontdekte dat je dingen ook kunt onthouden door ze te begrijpen. Dat gaf me vuur en zo is mijn geloof in de stem en de eigenwijsheid van de mens geboren. Toen ik mijn loopbaan begon was ik jong en strijdbaar, ik dacht: met dit inzicht ga ik de wereld veranderen. Dat dat niet helemaal gelukt is, is mijn eigen portie schaamte.’

Toch klink je best monter…
‘Ja, want zolang er schaamte is, is er hoop. Daar vertrouw ik op. Om nog een persoonlijk voorbeeld te noemen: tot 1991 was ik een verstokt roker, vier pakjes per dag pufte ik weg. Toch ben ik van de een op de andere dag gestopt, weet je waarom? Schaamte! Ik voelde me zo’n slecht mens dat ik anderen opzadelde met mijn rookwalmen, dat wilde ik niet meer.

“Schaamte is zo’n krachtig ding als je het weet om te zetten in daden”

Dat merk ik nu ook met het klimaatissue. Mijn vrouw en ik hebben deze zomer een camper gekocht, daar toeren we gezellig in rond. “Nou pa, daar verwarm je dan lekker de aarde mee”, reageerden mijn kinderen. Dan schaam ik me. Ik zet onze diesel niet meteen de deur uit, maar zorg wel dat ik er hoogstens 100 kilometer per dag mee rijd. Gekoppeld aan de verminderde woonbelasting van ons huis, draag ik mijn bescheiden steentje bij. En zo blijf ik een beetje hopen op vooruitgang, mondjesmaat en in hele kleine stappen. Mits we met z’n allen onze zelfreflectie, stem én schaamte inzetten.’

© Tekst: Teus Lebbing, www.abrandnewstory.nl

Nieuwsgierig naar de kracht van schaamte in complexe veranderprocessen? Op 25 en 26 november organiseert Harold Janssen (met bureau DeLimes) reflectiedagen in Veenhuizen, de plek (nu historisch erfgoed) waar beleidsmakers in de 19^e eeuw armlastige mensen dachten te kunnen ‘heropvoeden’. Klik hier voor meer informatie.

Klik op ‘Portie Schaamte’ voor alle interviews in de serie

Meer lezen over veerkracht en persoonlijke groei? Check m’n blogpagina